در سال‌های اخیر هوای کره زمین به دلیل افزایش گازهای گلخانه‌ای افزایش یافته که سبب تغییرات اقلیم زیادی شده است. از آنجایی که دما نقش کلیدی در فعالیت‌های حیاتی گیاه نظیر تنفس و فتوسنتز و از همه مهم‌تر دوره اصلی رشد آن که گلدهی است، دارد، لذا گرمای هوا تأثیر به سزایی در عملکرد گیاه خواهد داشت.

در ادامه این مطلب به تأثیر تغییرات اقلیمی در تولید زعفران با برداشتی از مقاله «مدل‌سازی تغییر اقلیم بر رفتار گلدهی زعفران» نوشته «علیرضا کوچکی، مهدی نصیری محلاتی، امین علیزاده و علی گنجعلی» می‌پردازیم.

نقش حرارت بر عملکرد زعفران

ایران با تولید بیش از ۹۵ درصد زعفران دنیا، به عنوان معدن این گیاه به شمار می‌آید. در این میان استان‌های خراسان، سمنان و مرکزی کشور قطب‌های اصلیپرورش زعفران هستند که طی دو دهه اخیر گزارش‌های مبنی بر کاهش عملکرد زعفران در این مناطق منتشر شده است.

اندازه، کیفیت و سن پیاز، عمق کشت، سن زمین، جنس خاک، فواصل آبیاری، مدیریت علف‌های هرز و سموم، روش کاشت و تراکم مهم‌ترین عوامل مؤثر در میزان تولید زعفران بوده و بر گلدهی گیاه اثر مستقیم می‌گذارند. اما در این بین درجه حرارت عامل اصلی رفتار گلدهی زعفران به شمار می‌آید‌.

در دو دهه گذشته شاهد افزایش حرارت در بخش‌های زعفران خیز کشور بوده‌ایم که پیش‌بینی می‌شود روند افزایش دما همچنان برای سال‌های بعد نیز ادامه داشته باشد. بنابراین با در نظر گرفتن این که درجه حرارت نقش کلیدی در رفتار گلدهی زعفران بازی می‌کند، تغییر اقلیمی ناشی از گرم شدن مناطق کشت، سبب تغییر در الگوی کشت زعفران می‌گردد.

اثر تغییرات دما بر دوران گلدهی زعفران

معمولاً زمان گلدهی زعفران مهر و آبان است. در زمستان گیاه وارد مرحله رویشی و رشد برگ‌های تازه بوده و در انتهای زمستان بنه‌های جدید بر روی کروم‌های مادر تشکیل می‌شوند.

از آن پس مرحله خشک شدن برگ‌ها آغاز و تا پایان فروردین و اردیبهشت ادامه می‌یابد. مرحله گل انگیزی در ایران این زمان بوده و برآوردها نشان داده که بسته به شرایط منطقه دمای ۲۳ تا ۲۷ درجه سانتی‌گراد مطلوب‌ترین دما به حساب می‌آید.

البته زمان گل انگیزی به دمای محیط بستگی داشته و در مناطق مختلف جغرافیایی متفاوت است.

سپس گیاه زعفران تا ۴۰ روز بعد وارد مرحله خواب تابستانی شده و هیچ فعالیتی نخواهد داشت.

دو هفته پس از دوران خواب، جوانه‌های بنه بر روس گیاه آشکار گشته و تا پایان شهریور همه قسمت‌های زعفران تشکیل می‌شوند.

به طور طبیعی با شروع پاییز و پایین آمدن دما بین ۱۵ تا ۱۷ درجه سانتی‌گراد، شرایط برای گلدهی کروم‌ها مهیا می‌گردد و در اغلب مواقع زعفران در نیمه مهر تا نیمه آبان ماه به گل می‌نشیند.

نتایج بررسی تغییر اقلیم بر رفتار گلدهی زعفران

از آنجایی که گیاه زعفران دارای دو مرحله گلدهی است، تحقیقاتی توسط مولینا و همکاران در تعیین درجه حرارت مطلوب در هر دو مرحله به صورت مجزا انجام شد.

در این بررسی‌ مشخص شد که پس از پایان دوره خواب گیاه که مرحله اول گلدهی زعفران بوده و از اواخر بهار شروع می‌گردد، درجه حرارت بالا و در حدود ۲۳ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد بهتر جواب می‌دهد.  این دوره  تقریباً ۱۰۰ تا ۱۵۰ روز به طول انجامیده و از ۱۰ زیر مرحله تشکیل شده که با شکل‌گیری قسمت‌های مختلف گیاه از یکدیگر جدا می‌شوند و تشخیص آن توسط آزمایش‌های میکروسکوپی امکان‌پذیر است‌.

بررسی‌های صورت گرفته حاکی از آن است که افزایش دما سبب تأخیر در گلدهی زعفران شده و در دمای بالاتر از ۳۰ درجه گلدهی انجام نمی‌شود.

پس از تکمیل مرحله اول، دوره دوم گلدهی زعفران آغاز می‌شود که حدود ۴۰ روز خواهد بود. در این دوره درجه حرارت پایین بهتر بوده و مطلوب‌ترین دما برای گلدهی زعفران ۱۷ درجه سانتی‌گراد تخمین زده شده است.

چگونگی سرعت رشد زعفران با تغییرات اقلیم

در ادامه مدل‌سازی‌ها و آزمایش‌های گوناگون محققان دریافتند که تغییر اقلیم که در پی افزایش دما و طولانی شدن فصول در نقاط مختلف جهان رخ می‌دهد، باعث کاهش قابل‌توجه سرعت رشد و نمو گیاه زعفران می‌گردد. به طوری که با افزایش ۲ درجه‌ای دما در مرحله اول گلدهی ۲۳ درصد و در مرحله ۳۵ درصد سرعت نمو کاهش پیدا می‌کند.

از طرفی دیگر نتایج نشان می‌دهد چنانچه دما بین دمای پایه و دمای بهینه افزایش یابد، سرعت رشد افزایش می‌یابد. اما با بالا رفتن از دمای بهینه سرعت نمو کاهش خواهد یافت.

تأثیر تغییر اقلیم بر طول رشد زعفران

بررسی‌ها مشخص کرد که طول دوره رشد زعفران برعکس سرعت رشد، با افزایش درجه حرارت زیادتر می‌شود. به عبارت دیگر طول دوره نمو زعفران در مرحله اول حداقل ۳۲ روز و حداکثر ۳۸ روز به ازای هر درجه سانتی‌گراد نسبت به دمای معمولی بیشتر می‌شود.

در مرحله دوم گلدهی زعفران نیز شرایط به همین شکل بوده و با افزایش یک درجه‌ای دما طول دوره حداقل ۹ روز و حداکثر ۱۸ روز افزایش پیدا می‌کند.

تأثیر تغییر اقلیم بر فنولوژی گیاه زعفران

تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش زمین بسته به منطقه جغرافیایی و گونه گیاه زعفران اثرات متفاوتی بر جای می‌گذارد. این تغییرات در مناطقی با عرض‌های شمالی بالا شامل کانادا، روسیه و شمال اروپا باعث زودتر شروع فصل رشد در بهار و درنتیجه تغییر در مراحل وقوع فنولوژی گیاه می‌شود.

جمع‌بندی

تأثیر تغییر اقلیم در تولید زعفران به علت ویژگی‌های منحصربه‌فرد مراحل رشد و نمو این گیاه پیچیده است. اما در کل زعفران دوره خواب و فعالیتش را با درجه حرارت سالیانه تنظیم می‌کند و افزایش ۰.۵ تا ۲ درجه سانتی‌گرادی حرارت سبب کاهش میزان گلدهی آن می‌شود.

از آنجایی که پیش‌بینی‌های نشان می‌دهد که دمای بخش‌های جنوبی استان‌ خراسان در سال‌های ۲۰۲۵ و ۲۰۵۰ میلادی به ترتیب ۱.۵ و ۲.۳ درجه افزایش خواهد یافت، این افزایش دما سبب به تأخیر افتادن زمان گلدهی زعفران تا اواخر آذر خواهد شد.